Şema modları, en genel tanımıyla, erken dönem uyumsuz şemalarla sağlıksız başa çıkma tepkilerinin bir araya gelmesiyle oluşan kişinin içsel yanlarıdır (Köse-Karaca & Gürsoy, 2019; Jacob, Genderen & Seebauer, 2014). Şema terapide modlar, terapi modeline ait yeni bir kavramdır. Şema Terapi ve Mod Terapisi birbirlerinden bağımsız değillerdir, daha ziyade mod çalışması Şema Terapinin bir bileşeni olarak görülür (Masley,Gillanders, Simpson& Taylor, 2012). Şema modları ilk olarak Borderline Kişilik Bozukluğu olan hastaların tedavisindeki ihtiyaçtan doğmuştur çünkü Borderline Kişilik Bozukluğu olan hastalarla Şema Terapi modeli ile çalışılırken bir takım zorluklarla karşılaşılmıştır. Bu hastalardaki şiddetli duygulanım durumundan ya da baş etme tepkileri arasında çok ani ve hızlı geçiş yaptıklarından klasik şema terapi modelini bu hastalara uygulamanın zor olduğu anlaşılmıştır (Young, Klosko & Weishaar, 2009).
Erken dönem uyumsuz şemalar tek boyutlu inanç kalıplarıdır. Şema modları ise kişinin belirli bir anda aktif olan duygusal durumlar ve başa çıkma stilleridir. Şema modları yaşamdaki deneyimlerimizden beslenir ve kişinin hassas olduğu yaşam olayları ile ortaya çıkarlar. Erken dönem uyumsuz şemalar aktifleştiğinde, şema modları uyarılır ve uyum bozucu başa çıkma tepkileri kişinin kendi kontrolünü sağlamasını zorlaştıran olumsuz duygulara sebep olur. İnsanlar farklı şema modlarına geçebilir ve bu geçişlerde farklı şemalar ve başa çıkma tepkileri aktive olur (Dunne, Gilbert, Lee & Daffern, 2017; Riaz, Khalily & Kalsoom, 2013). Modlarda bazı zamanlar şemaların birleşimi, kimi zamanlarsa baş etme tepkileri baskındır.
Şema Modlarının hem sağlıklı hem de patolojik yönleri vardır. Erken dönem uyumsuz şemalarını tetikleyen yaşam olayları ortaya çıktığında onlara karşı gelişen başa çıkma tepkileri şema modlarını aktive etmektedir (Ertürk& Kaynar, 2017).
Sağlıklı kişilerde Modlar iyi bir şekilde bütünleşmektedir. Kişi Modlar arasındaki geçişleri sorunsuz bir şekilde gerçekleştirmektedir. Sağlıklı kişiler Modları konusunda bilince sahiptirler ( Bamber, 2004).
Günümüzde tanımlanmış olan 22 adet şema modu bulunmaktadır. Bu modlar Young ve arkadaşları tarafından belirlenen 10 temel şema modunu ve belirli kişilik bozukluklarıyla ilgili belirlenen alt başlıklarını kapsamaktadır(Lobbestael, Vreeswijk ve Arntz, 2007).
Şema modları dört ana başlıkta incelenmektedir:
- Çocuk Modları
- Uyumsuz Ebeveyn Modları
- Başa Çıkma Modları
- Sağlıklı Yetişkin Modu
ÇOCUK MODLARI
Çocuk Modlarında olan kişi çevresini ve çevresindeki diğer insanları çocukların algılayış biçimi gibi algılamaktadır. Çocuk modunda olan kişiler, çocuklar gibi yoğun duygular hissederken empati kurmakta zorlanırlar. Çocuk modunda olan kişi, olaylara gösterdiği tepkilerde çoğu zaman çocuklardaki gibi mantıktan uzaktır.
Çocuk modları, var olan duruma göre çok daha aşırı duygular hissedildiğinde aktif hale gelirler. Kişinin hissettiği bu aşırı duygular diğer kişiler tarafından abartılı olarak görülmektedir. Fakat kişi yine de bu duygulardan kurtulamamaktadır.
Bu modlar kendimizi yalnız, reddedilmiş hissettiği zaman aktive olurlar çünkü yakınlık, güvenlik veya otonomi gibi temel duygusal ihtiyaçlar bu durumlarda zedelenmektedir.
İncinmiş Çocuk Modu
Kişi bu moddayken kendini kaygılı, mutsuz ve geleceğe karşı, var olana karşı umutsuz hissedebilir. Bu mod, bireyin çocukluk döneminde ebeveynleri ya da bakımvereni tarafından bakımının sağlanmamasının bir sonucudur (Rafaeli, Bernstein & Young, 2013). İncinmiş çocuk modunda kendini yalnız hisseden kişiler genellikle, çocukluk ve ergenlik dönemlerinde hayatlarında bulunan önemli kişiler tarafından terk edildiklerini aktarırlar. Dışlanmış ve hiçbir yere ait hissedemeyen kişiler ise çoğu zaman erken çocukluk döneminde aile bağlarının dışında kalmış, sık sık yer değiştirmek durumunda kalmışlardır. Bu modda kişi kendini güvende hissedemez ve tehlike ihtimallerine karşı hassastır. Diğerlerine karşı şüphe içinde ve zarar görmemek için de sürekli tetikte olur. Kişiler utanç içinde olduklarındaysa insanlar tarafından sevilmediğine, ilgi ve şefkati hak etmediğine, yetersiz, kimse tarafından, istenmeyen biri olduğuna inanır.
Kızgın Çocuk Modları
Kızgın çocuk modu kişinin ihtiyaçlarının karşılanmadığını hissettiği durumlarda ortaya çıkmaktadır. Odak duygu öfke ve hiddet olarak adlandırılan kızgınlık duygularıdır. Bu modda görülen davranışlar öfke ve hiddettir. Bunların yanında inatçılık veya disiplin yoksunluğu da olabilir. Şımarıklık da bu modda görülebilmektedir.
Öfkeli Çocuk Modları ile İncinmiş Çocuk Modları genellikle ya aynı anda görülür ya da birbirlerini takip ederler. Öfke yaşanan durumlarda kişi duygusal ihtiyaçları karşılanmadığından hayal kırıklığı yaşamaktadır. Karşı tarafı kırar ve suçlar. Hiddet, öfkeden daha yoğundur. Karşı gelme veya inatçılık ise kişinin öfkesini pasif olarak yansımasıdır. Buradaki öfke çoğu zaman kişinin bağımsızlığının ve özgürlüğünün diğerleri tarafından yok sayıldığı durumlarda ortaya çıkar. Dürtülerin yön verdiği davranışlar ise kişinin kendisini ve çevresini düşünmeden ihtiyaçlarını karşılamasıdır. Şımarık olduğunda kişi sorumluluklarının bilincinde değildir. İsteklerinin diğerleri tarafından kabul edilmemesini ve diğerlerinin belirlediği sınırlara uyulmasının beklenmesini kendisine hakaret olarak görür. Kişinin tahammülünün olmaması disiplinsizliğe ve gündelik sorumluluklarını yapmamasına neden olur.
Öfke ve hiddet karıştırılabilir. Temel farkları yaşanılan duygunun şiddetidir. Hiddet, öfkeden çok daha yoğun bir duygudur ve kontrolü çok daha güçtür. Öfkeli Çocuk Modunda, kişinin yaşamış olduğu duygu dışarıya çok fazla yansımayabilir, Hiddetli Çocuk Modundaysa yaşanılan duygu belirgin bir şekilde dışarıya yansır. Aralarındaki fark bundan kaynaklanmaktadır.
Mutlu Çocuk Modu
Mutlu Çocuk Modunda kişi kendini neşeli, huzurlu, mutlu hisseder. Diğerlerine yakın hisseder ve yalnız olduğunu düşünmez. Aktif bir mutlu çocuk modu kişiyi, psikolojik problemlere dirençli hale getirmektedir.
UYUM BOZUCU EBEVEYN MODLARI
Uyum Bozucu Ebeveyn Modları kişilerin baskılanmış, reddedilmiş ve diğerlerinin ondan nefret ettiğini düşünmesine neden olmaktadır. Ebeveynler ve bakımveren her kişi bu modun oluşmasında etkili olabilir. Genellikle İncinmiş Çocuk Modları ile bir arada görülmektedir.
Talepkar Ebeveyn Modu
Talepkar Ebeveyn modunda olan bireyler gerçekçi olmayan beklentileri karşılamak üzere sürekli bir çaba halindedir. Beklentilerinin karşılanması için diğer bireyleri de baskı altına alırlar. Talepkar Ebeveyn Modları motivasyonlarına göre Başarı Odaklı ve Duygu Odaklı olarak ikiye ayrılır.
Başarı Odaklı Talepkar Ebeveyn Modunda, kişi sürekli mükemmele ulaşmaya çalışır ve mükemmele ulaşmadan dinlenmekten bile rahatsızlık duyar. Başarıya olan odaklarından dolayı iyi hissedecekleri aktivitelere zaman ayıramazlar. Başarı ve disiplin onlar için her şeyden önde gelir (Köse-Karaca &Gürsoy,2019; Jacob, Genderen & Seebauer, 2014). Başarı Odaklı Talepkar Ebeveyn modunun görüldüğü diğer alan kişinin dış görünüşüdür. Kişi kilosunu kontrol edebilmek için sürekli olarak spor ve sağlık beslenme üzerine derin uğraşlar içerisindedir.
Yoğun Talepkar Ebeveyn modu olan erişkin bireylerin çoğunlukla çocukluk veya gençlik dönemlerinde rekabet içeren bir spor yaptığı veya bir enstrümanı oldukça iyi düzeyde çaldıkları görülür (Jacob, Genderen & Seebauer, 2014). Bu mod çocukların başarı elde ettiği zaman övülüp, takdir edilirken, başarısız olduklarında duygusal yoksunlukla cezanlandırıldığı durumlardan kaynaklanır. Çünkü, çocuk yalnızca başarılı olursa sevgi göreceğine inanmaktadır.
Duygu Odaklı Talepkar Ebeveyn Modunun odak noktası diğer insanların talepleridir fakat buradaki talep kişinin duygularına ve davranışlarına yöneliktir. Bu modda kişiler, diğerleri için hep bir şeyler yapmaları gerektiğine ve eleştirmemeleri gerektiğine inanırlar. Diğerleri mutlu olmadığında sorumluluk hissederler ve suçluluk duyarlar. Modun görüldüğü kişilerin aile geçmişine bakıldığında ebeveynlerinde patoloji, çoğunlukla da depresyon olduğu görülmüştür. Bu durum çocukluktan itibaren kişilerde diğerlerinin ruhsal durumuna karşı sorumluluk hissettirir. Çocukluk çağında duygularını ifade etmenin zararlı sonuçları olabileceğini görmek de bu modu oluşturan sebeplerdendir.
Cezalandırıcı Ebeveyn Modu
Bu moda sahip olan bireyler kendilerini değersiz görmekte hatta kendilerinden nefret edebilmektedir. Bu moda sahip kişilerin öykülerinde çoğunlukla duygusal, bedensel veya cinsel istismara maruz kaldıkları görülür (Jacob, Genderen & Seebauer, 2014). Cinsel istismara uğrayan çocuklar yaşanan olayda hiçbir suçları olmamasına karşın yoğun bir utanç hissederler. Bu suçun saldırganı ise çoğu zaman çocuğu bu olayın suçlusu gibi göstermektedir ve bu da çocuğun iyi biri olmadığı için bunu hak ettiğine inanmasına neden olur (Köse-Karaca&Gürsoy,2019; Jacob, Genderen & Seebauer, 2014).
BAŞA ÇIKMA MODLARI
Sıkıntı verici deneyimlerden kaynaklı ortaya çıkan duygusal zararın üstesinden gelebilmek için insanlar bazı stratejiler geliştirirler. Bunlar başa çıkma olarak adlandırılır. Genelde çocuklukta kazanılır ve kişiye özeldir. Başa çıkma tepkilerine benzerler. Ama başa çıkma tepkileri yalnızca başa çıkma davranışlarını merkeze alır. Başa çıkma modlarıysa belirli bir durumda tetiklenen erken dönem uyum bozucu şemaların meydana getirdiği duyguları, kognisyonları ve davranışları kapsayan duygusal durumlardır. Kişi ihtiyaçlarını karşılarken başa çıkma modunun aktive olduğu durumlar, olmadığı durumlara göre daha kötü sonuçlara yol açıyorsa bu mod kişiye zarar verir. Kişinin başa çıkma modları, çocukluk dönemindeki olumsuz yaşantılarından korunmak için kullandığı ve işe yarar yöntemlerken, yetişkinlikte uyum bozucu olabilir. Başa çıkma modları “model alarak öğrenme” ile de oluşabilir. Başa çıkma modları teslim olma, kaçınma ve aşırı telafi olmak üzere üç başlıkta ele alınmaktadır.
Teslim Olma
Teslim Olma Başa Çıkma Moduna sahip olan kişi kendi isteklerini yok sayar diğerlerinin isteklerine göre yaşar veya Ebeveyn Modları ile uyumlu olmak adına aşırı çaba gösterirler. Güncellenmiş Şema Mod Envanterinde Teslim Olma modu, Söz Dinleyen Temsilci mod olarak adlandırılmıştır. Bu moddaki bireyler “ pasif ve bağımlı” yapıdadır. Kendilerini savunmasız hissederek çatışmaya girmezler. Karşılarındaki memnun olmalıymış gibi hissederler.
Kaçınma
Kişi sıkıntıdan kaçmayı amaçlar. Genel anlamıyla kaçınma, bazı şeyleri yapmamayı, kasıtlı olarak bazı durumlardan ve sıkıntılı konulardan bahsetmekten uzak durmayı ifade eder. Aynı faaliyetlerle oyalanmak da bu modun belirtilerindendir. Uyuşturucu, alkol ve bazı ilaçları kullanarak kişi sıkıntılı duygulardan kaçınmasını sağlar.
Güncelleme çalışmasından sonra Kaçınma Modu kapsamına giren üç mod tanımlanmıştır: Kopuk Korungan, Kopuk Kendini Yatıştırıcı ve Öfkeli Korungan Mod.
Kopuk Korungan
Kopuk Korungan modunda olan kişiler genel olarak duygusal anlamda bloke gibidir, şemalarının olumsuz duygularını yansıtmak istemezler. Kendilerini izole ederek korumaya almaya çabalarlar.
Kopuk Kendini Yatıştırıcı
Kendini Yatıştırıcı modda, birey acı veren duyguların etkilerini baskılamak için, hissetmemek için aşırıya kaçan, kendisine zarar verebilme ihtimali olan kumar, rastgele cinsel ilişki, uyuşturucu tüketimi gibi faaliyetlerde bulunur.
Öfkeli Korungan
Öfkeli Korungan moda olan birey öfkesini bir koruma kalkanı olarak kullanır ve öfkeyle tehdit olan diğerlerini uzak tutar.
Aşırı Telafi
Aşırı Telafi Başa Çıkma Modunda kişi Çocuk ve Ebeveyn modlarında hissettiği duyguların zıttını hissediyor ve bu modların inançlarının tam tersini yapıyor gibi hareket eder. Kişi diğerlerinin baskısına ve hissettiği çaresizliğe karşı koymak için böyle davranır. Bu modda kişiler kendilerini sıkıntıya sokan ve zorlayan durumlara yönelirler. Bu “Fobi Karşıtı” davranış olarak tanımlanır. Aşırı Telafi Modunda olan kişiler baskıcı, agresif, aşırı kontrolcü veya böbürlenen olarak algılanırlar.
Lobbestael ve arkadaşları aşır telafi modu başlığı altında beş tane mod tanımlamıştır: Büyüklenmeci, Zorba-Saldırgan, Şüpheci-Aşırı Denetimci, Entrikacı-Manipülatif, Kurnaz Avcı ve Adli Büyüklenmeci.
Büyüklenmeci
Büyüklenmeci modu, istediği her şeyi elde etmek ister, kendini över ve diğer kişilerin ihtiyaçlarını yok sayar.
Zorba-Saldırgan
Zorba-Saldırgan modu aktif olan bireylerde diğerlerine fiziksel, sözel, cinsel saldırganlık gösterme görülür, sadistik örnekler barındırabilir.
Şüpheci-Aşırı Denetimci
Şüpheci-Aşırı Denetimci modda kişi tehditlere çok daha fazla odaklıdır. Tehditler üzerine düşünür ve kontrol altında tutmak ister.
Entrikacı-Manipülatif
Entrikacı-Manipülatif modda, kişi hedefleri doğrultusunda diğerlerini kandırır ve manipüle eder.
Kurnaz-Avcı
Kurnaz-Avcı modunda birey engel yaratabilecek düşmanı, rakibi planlı ve soğukkanlı biçimde ortadan kaldırmak ister.
Adli Büyüklenmeci
Bu modda birey, Büyüklenmeci moddan farklı olarak diğerlerinin dikkatini çekmek için abartılı ve uygun olmayan davranışlar sergiler. Sebebiyse genellikle yalnızlık hissidir.
SAĞLIKLI YETİŞKİN MODU
Sağlıklı Yetişkin Modu temelde terapide güçlendirilerek kişinin diğer modlarını dengelemesini, iyileştirmesini sağlar (Young, Klosko & Weishaar, 2009). Yetişkinlikte görülmesi beklenen işlevlerin gerçekleşmesi için gereken kognisyonları ve davranışları kapsar. Hem işlevseldir hem de zevk alınan aktiviteleri yapabilmeyi sağlar. Çocuklukta ve gençlikte ihtiyaçlar karşılanırsa kişi bu moda ulaşabilir.
Mutlu Çocuk Moduyla farkı Sağlıklı Yetişkin Modunda ise yetişkinlere uygun olumlu duygularla, sorumlulukların da gerektiği gibi karşılanması vardır. Mutlu çocuk modu ise rahat hissetme, eğlenme gibi daha çocukça boyutları içerir.
KAYNAKÇA
Bamber, M. (2004). ‘The good, the bad and defenceless Jimmy’—a single case study of Schema Mode Therapy. Clinical Psychology & Psychotherapy: An International Journal of Theory & Practice, 11(6), 425-438.
Berna, L. T. (2021). Erken dönem uyumsuz şemaların ve şema modlarının saldırganlık türleri üzerindeki etkilerinin incelenmesi (Master’s thesis, İstanbul Kent Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü).
Dunne, A. L., Gilbert, F., Lee, S., & Daffern, M. (2018). The role of aggression‐related early maladaptive schemas and schema modes in aggression in a prisoner sample. Aggressive behavior, 44(3), 246-256.
Ertürk, İ. Ş., & Kaynar, G. (2017). Kişilik bozukluklarında şema terapi yaklaşımı. Ufuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6(12),97-114.
Jacob,G., van Genderen,H.& Seebauer,L. (2014). Mod Terapisi Diğer Yollardan Gitmek. Nihan Azizlerli & Muharrem Soykut (Çev.) İstanbul: Psikonet.
Köse-Karaca, B., & Gürsoy, M. (2019). Mükemmeliyetçiliği Şema Terapiyle Ele Almak: Bir Vaka Üzerinden Anlatım. AYNA Klinik Psikoloji Dergisi, 6(3), 312–333.
Lobbestael, J., van Vreeswijk, M., & Arntz, A. (2007). Netherlands Journal of Psychology, 2007, number 3 Shedding light on schema modes: a clarification of the mode concept and its current research status. Netherlands journal of psychology, 63(3), 69-78.
Masley, S. A., Gillanders, D. T., Simpson, S. G., & Taylor, M. A. (2012). A systematic review of the evidence base for schema therapy. Cognitive Behaviour Therapy, 41(3), 185-202.
Rafaeli, P.Bernstein, & Young, (2011). Şema Terapi: Ayırıcı Özellikler. İstanbul: Psikonet.
Young, J.E., Klosko, J.S.& Weishaar, M.E. (2009). Şema Terapi Terapistin Rehberi.Tuğrul Veli Soylu (Çev.). İstanbul: Litera Yayıncılık.